آذربایجان توركجه سی نین هیند-آوروپا دیللرینه اوستونلویو

بو مقاله ده تورك دیل و لهجه لریندن آذربایجان لهجه سیله هیند-آوروپا دیللریندن پارسجانی بیر بیریله مقایسه ائده رك توركجه نین اوستونلوكلرینی قیساجا ایضاع ائتمگه چالیشاجاغام.

بو ساحه ده 500 ایل اونجه تورك دونیاسی نین بویوك شاعیری و دولت آدامی امیر علیشیر نوایی، چاغی نین تورك شاعیرلرینین اكثریتی آنا دیللرینی حقیر گوروب اثرلرینی پارسجا یازدیقلاری اوچون ناراحات اولوب مشهور محاكمه اللغتین اثرینی یازمیش و اورادا بئله بیر ایفاده ایشلتمیشدیر:

تورك دیلینده اینجه لیك و ظرافت چوخدور. آنجاق اونلاری ایشلتمك آسان دئییل. یعنی شعر سویله مگه باشلارین كیمسه لر بو چتین لیكلردن قوخوب، پارسجانی اوستون توتورلار. زامانلا بو ایش عادت و خوی حالینی آلیر. حالبوكی توركجه دویغو و دوشونجه لری ایفاده ائتمك اوچون داها اویقون و داها یئترلی دیر. آنجاق توركجه ایله هنر گوسترمك و گوزل شعر سویله مك هر كسین ایشی دئییلدیر.

نوایی توركجه نین بعضی اوزللیكلرینی ایضاح ائدركن ( جاغاتای – اوزبك توركجه سی ) 100 كلمه اورنك وئریر كی بونلارین پارسجاسی یوخدور و پارسلار بو مفهوم لاری ایفاده ائتمك اوچون یا عربجه دن فایدالانیر لار یا دا بیر جمله شكلینده ایضاح ائدیرلر.

من هر ایكی دیلین اوستاد شاعیری و ادیبی اولان نوایی نین كیتابیندان ایلهام آلاراق بوندان 24 ایل اونجه ( 1363) مقایسه اللغتین كیتابینی یازدیم و اورادا آذربایجان توركجه سیله پارسجانی قارشیلاشدیراراق توركجه نین اوستونلوك لرینی آچیقلادیقدان سونرا پارسجادا قارشیلیغی اولمایان 1700 توركجه كلمه نین لیستینی وئردیم. كیتابی پارسجا یازدیم، آنجاق متنلر و سوزلری توركجه – پارسجا وئردیم. كیتابی پارسجا یازماغیمین اونملی سببی بوتون ایرانلیلارین اونو اوخویا بیلمه لری و دیلیمیزی حقیر گورن پان پارسیستلرین و تورك اولوب دا تورك دیلینی و ادبیاتینی یاخشی بیلمه ینلرین و یا آسیمیله اولانلارین گرچكلری اویرنمه لری و قبول ائتمه لری اولموشدور. كیتاب بو گونه قدر ایكی دونه قوزی آذربایجاندا و ایكی دونه ده آیری – آیری آداملار طرفیندن آذربایجان و توركیه توركجه لرینه ترجومه ائدیلمیش و آز مدّتده توكنمیشدیر.

بو مقاله ده بو ساحه ده كی سونچالیشمالاریمین خلاصه سینی سیزلره ایضح ائتمگه چالیشاجاغام. توركجه آلتای دیللریندن دیر و التصاقی – آقلوتیناتیو (اكله مه لی) دیللردندیر. چكیم و یا صرف فعلین سونونا اكلرین علاوه ائدیلمه سیله آپاریلار. آنجاق كوكلر دگیشمزو ثابت قالار. آیریجا سوزلرین سونونا چئشیدلی اكلرین علاوه سیله یئنی سوزلر تورر و بو دا سوز زنگین لیگینی تأمین ائدر. سوزلرین سسلری آراسیندا اوزلاشما، آهنگ بیرلیگی واردیر. بو سس اوزلاشما و یا آهنگ قانونو كلمه لره و جمله یه موسیقی آهنگی و ملودیا وئریر. فعل باخیمیندان زنگین دیر. فعللر نوع، شكیل و زامان باخیمیندان دا چوخ چوشیدلی دیر.

هیند - آوروپا دیللری نین عكسینه ادات، پره پوزیسیون كلمه نین سونونا گلیر. مثلاً: ائودن. سورقو (سؤال) اكی، می و مودور.

باغلاما اداتی یئرینه فعل شكیللری ( آد فعل، ظرف فعل، -ه ره ك، -كن وس.) ایشلنیر: اركن گئده رك واختینا چاتدیم. گئدركن گؤردوم.

دیللری بیر بیرله مقایسه ائدركن دؤرد باخیمدان تدقیق ائدیلیر:

1-      سس و یا فونولوژی باخیمدان.

2-      مورفولوژی و یا شكیل باخیمیندان.

3-      سیناتكس یا نحو باخیمیندان.

4-      كلمه و یا لغت باخیمیندان.

سس و یا فونتیك باخیمدان: آذربایجان توركجه سینده 32 سس واردیر. بونلاردان دوققوزو سس لی دیر: آ (a) ، او(o) ، او(u)  ، ای  (I)، ا َ (Ə) ، ائ (e) ، اؤ (Ö) ، او (Ü) ، ای (İ) .بو سسلر آراسیندا اوزلاشما واردیر. بو دا سوزلرین و جمله نین موزیكال و آهنگلی اولماسینی تأمین ائدر.

پارسجادا آلتی سسلی و یا فونم واردیر: آ ، اُ ، او ، اَ ، اِ ، ای . بو فونملر آراسیندا سسلی اوزلاشماسی یوخدور. توركجه ده سسلیلر یا قالیندیر ( a ، o، u، ı ) و یا اینجه (e, ə, i, Ü, Ö) . یا دوداقلاناندیلار (Ö, Ü, O, U) و یا دوداقلانمایان (e, ə, a, ı, i) . توركجه ده سسلیلرین اوزونه مخصوص سیراسی واردیر. مثلاً او (O) بیرینجی هجا و او (U) ایكینجی هجا، آ (a) اوچونجو هجا و ای (ı) دوردونجو هجادا ایشلنیر. اینجه سسلیلر اوچون ده عینی سیرا واردیر. مثلاً : اوخوماق و گؤتورمك؛ اودون، اؤكوز.

بیر كلمه ده بیرینجی هجادا اؤ (Ö) وارسا ایكینجی هجادا او (Ü) یئرینه اَ (Ə) اولا بیلر، آنجاق ای (i) اولا بیلمز. یعنی « اؤده و» (Ödəv) و ارده مك یئرینه «اؤدیو» و «اؤدیمك» دئمك دوغرو اولماز. مثلاً «لیمون» و یا «لیمو» سؤزو توركجه دئییل. چونكی بیرینجی هجادا دؤردونجو سسلی اولسا ایكینجی هجادا او (o) و او (u) بیرینجی و ایكینجی سسلی اولابیلر. بو كلمه توركجه اولسایدی «لیمین» و یا «لیمن» اولمالی ایدی. خارجی سؤزلرده تورك دیلینه گیرمیشسه و توركجه لشمیشسه بو قایدایا تابع اولار. ائله «قایدا» سؤزو كیمی. بو سؤزون عربجه سی «قاعده» دیر.

آذربایجان توركجه سینده سسلی لر قیسادیر. یعنی پارسجا و عربجه ده اولدوغو كیمی اوزون هجالار یوخدور. بو سببله ده عروض وزنی تورك شعرینه ویقون دئییلدیر. كلمه لرین ایلك هجاسی نین سسلیلری هانسی قروپدانسا سونراكی هجالارداكی سسلیلری ده عینی قروپدان اولاجاقدیر: آلماق، وئرمك، وورماق، سئومك.

مورفولوژی باخیمیندان: توركجه سؤزلر ایكر یئره بؤلونور: كؤك و اك. توركجه ده پارسجانین عكسینه اؤن اك یوخدور. توركجه ده اكلر چوخ زنگیندیر و ایكی چئشیدلی دیر:

1-      سوز دوزلدیجی اكلر (یاپیم اكلری)

2-      سوز دگیشدیریجی اكلر (چكیم اكلری و یا صرف شكیلچیلری)

سؤز دوزلدیجی اكلر سوزلری سونونا علاوه ائدیله رك یئنی سوزلر دوزلدیر و سؤز زنگین لیگینی تأمین ائدر. پارسجادا بو حادثه چوخ محدوددور و سیستماتیك دئییل.

توركجه نین فعللری چوخ زنگین دیر و آد و صفتلردن فعل توره دیلیر. پارسجانین ساده فعللری محدوددور و داها چوخ مركب فعللر ایشلنیر و چكیم ائناسیندا فعللرین كؤكو تانینماز شكیلده دگیشیر. مثلاً: رفت ( گئتدی )، می روم ( گئدیرم)،. توركجه نین فعللرین هامیسی قایدالی دیر. آنجاق « ایمك » فعلی قایداسیزدیر كی او دا كؤمكچی فعل كیمی ایشلنر (-ام، ایدیم، ایدی ...). فعللرین قایدالی اولماسی اونلارین اؤیرنیلمه سینی آسانلاشدیریر. پارسجادا دیگر هیند – آوروپا دیللرینده اولدوغو كیمی بیر چوخ فعللر قایداسیزدیر.

توركجه نین فعللری نوع، شكیل و زامان باخیمیندان زنگین دیر. توركجه ده 51 شكیل، زامان و نوعلری واردیر. پارسجادا بو سایی اون بئشی گئچمز.

توركجه ده گئچیشسیز فعللرده /ت/ آرتیرماقلا گئچیشلی فعل دوزلدیلر. مثلاً : اوتورماق – اوتورتماق. گوچیشلی فعللرده / -دور، -دیر، -تور، -تیر / آرتیقماقلا ایكینجی درجه لی گئچیشلی فعل تؤره دیلیر. مثلاً: وورماق – ووردورماق. /-دوتدور / آرتیرماقلا اوچونجو درجه گئچیشلی فعل تؤره دیلیر. پارسجا فعللرده بئله بیر امكان یوخدور. گئچیشلی لیك اكی اولان /-ائدن /دن چوخ آز استفاده ائدیلیر: خوراندن ( یئدیرمك).

مهنا باخیمیندان دا اكلری علاوه ائدیلمه سیله معلوم فعل مجهول و یا دؤنوشوملو فعل اولور: وورماق – وورولماق. پارسجادا بئله بیر امكان چوخ محدوددور و داها چوخ مركب فعل و جمله واسطه سیله ایضاح ائدیلیر.

توركجه فعللرده حكایه شكلیندن باشقا بیرده روایت شكلی (غیر شهودی) واردیر. مثلاً: گلمیش، گلمیش ایمیش. بونون دا پارسجاسی یوخدور.

توركجه ده ساده گله جك زاماندان باشقا گئچمیش گله جك زامان ( گله جك زامانین حكایه سی) دا واردیر: گله جكدیم. ائله بونا گؤره بعضاً بیر فیكیر و یا مفهومو بیر فعل و یا سؤزله آ«لاماق مومكون ایكن دیگر دیللرده بیر و یا بیرنئچه جمله یه احتیاج واردیر. مثلاً: قوجاقلاشدیق، باریشدیردیم.

كلمه باخیمیندان دا توركجه چوخ زنگین دیر. توركجه ده توپلادیغیم 1700 كلمه نین پارسجاسی اولمادیغی اوچون اونلارین قارشیلیغیندا عربجه، توركجه و یا مركب سؤزلر و یا جمله لر ایشلنیر. مثلاً: دیرماشماق، ایمكله مك، چیرمالاماق، یایخالاماق، آخماق، آخیتماق، دیك و ... .

پارسجادا «كندن» سؤزونه قارشیلیق توركجه ده قازماق، سویماق (درینی) ، یولماق (ساچی) ، اویماق (گؤزو) ، قوپارماق و قیرماق واردیر.

توركجه ده ذات آدلاردان باشقا مجرد (abstract) مفهوملار اوچون ده چوخ كلمه واردیر. آیریجا سینونیم و یاخین معنالی (نوآنس) سؤزلر چوخدور. مثلاً ، آغری نین چئشیدینه گؤره مختلف سؤزلر ایشلنیر: آغری، سانجی (kolik)، آجی، سیزی، یانقی، زوققو (دولاما آغریسی كیمی)، گؤینه مك، اینجیمك (ضربه دن)، گیزیلده مك.

پارسجادا بوتون بو سؤزلرین قارشیلیغیندا «درد» و «سوزش» كلمه لری ایشلنیر.

دیللرده سؤز زنگین لیگی دیلین زنگین لیگینه سبب اولور، آما دیل زنگین لیگی داها چوخ دیلین سؤز تؤرتمه قابلیتیندن، یئنی مفهوملاری ایفاده گوجوندن، مجرد مفهوملارین چوخلوغوندان و نوآنسلارلا كیچیك فرقلرین دقتله ایضاح ائدیله بیلمه سیندن آسیلی دیر.

بوتون بو اؤزللیكلره گوره، توركجه فیكیر ایفاده سی و دقتلی ایفاده و ایضاح اوچون داها زنگین و اویقون بیر دیلدیر. یعنی تورك دیلی دقت و دوشونجه دیلی دیر. بونا قارشیلیق پارسجا داها چوخ دویغو دیلی دیر. اونا گؤره ده شعر و ادبیات و عرفان دیلی اولموش و بو ساحه ده 1300 ایلدن بری ایشلنه – ایشلنه جیلالانمیش و بوگونكو حالا گلمیشدیر.

پارس دیلی و شعری نین گلیشمه و انكشافیندا پارس شاعیرلری قدر تورك شاعیرلری نین ده رولو اولموشدور (نظامی ، خاقانی ، مولانا و ... ).

من تورك دیل و لهجه لری نین زنگین لیگینی گؤسترمك اوچون آذربایجان و توركیه توركجه سی سؤزلوكلرینی تدقیق ائتدیم. پارسجادا اولماییب دا آذربایجان توركجه سینده اولان سؤزلرین هر ایكی توركجهده تاماماً عینی اولمادیغینی تثبیت ائتدیم. بو كیمی سؤزلر بیربیریله %30 فرقلی دیر. سؤزلوكلرده هر كلمه كركوندن ساده جه 4-1 سؤز ذكر ائدیلیمش، جالبوكی توركجه ده هر كؤكدن مختلف معنالار وئرن چوخلو سؤزلر دوزله بیلر.

بوگون 28 تورك دیل و لهجه سی واردیر. بونلاردان یاقوتجا و چوواشجا خارج 20 لهجه نین یازیلی قرامری و ادبیاتی واردیر و مستقل دیل ساییلیر. هر بیرینده آذربایجان توركجه سیندن فرقلی آنجاق عینی معنانی وئرن یوزلرله كلمه واردیر. بونلاری حسابلارساق تورك لهجه لرینده پارسجادا اولمایان مینلرجه كلمه واردیر.

سینتاكس و یا جمله قورولوشو: جمله قورولوشو باخیمیندان دا توركجه پارسجادان فرقلی دیر.

پارسجادا اونجه اصلی جمله ایفاده ائدیلیر. یعنی اؤنجه (فاعل) مبتدا و خبر یا فعل گلیر. سونراكی عضولر باغلاییجی اداتلاری ایله زنجیرین حلقه لری كیمی بیربیریله باغلانیر. سونراكی عضولر ( فرعی جمله لر ) كسیلسه جمله نین قورولوشو ( یاپیسی) ناقص قالماز. مثلاً : من رفتم به شیراز تا دوستم را ببینم كه اخیراً از فرانسه آمده و در آنجا 6 سال طب خوانده است.

سؤز سیراسی ایله ترجومه سی بئله اولار: من گئتدیم شیرازا كی دوستومو گورم كی یئنی فرانسادان گلمیش و اورادا 6 ایل طب اوخوموش. آما توركجه ده دیل عنصرلری نین سیراسی بوسبوتون فرقلی دیر. یعنی اؤنجه یان جمله لر (فرعی) سیرالانیب سؤیلنیر، تمل عنصر و یا فعل سون دا گلیر. یعنی یوخاریداكی پارسجا متنین ترجومه سی بئله اولار: آلتی ایل طب اوخودوقدان سونرا فرانسادان یئنی قاییدان دستومو گؤرمك اوچون شیرازا گئتدیم.