محمدرضا خیری فام

     آذربایجانلی  قادینلار  بوتون  تاریخیمیزده   اولدوغو  كیمی  مشروطه  دؤنمینده ده  اؤزگور و  باغیمسیز یاشاماق اوچون دؤولت و ایشغالچی روسلارا قارشی ساواشیردیلار.

     چاغداش تاریخیمیزین صحیفه لرینی ورقله ییب باخدیقدا نئچه- نئچه قادینین ایزی گؤرونور. بو یازیدا چاغداش تاریخیمیزه ایز بوراخان ایگید قادینلاردان دانیشاجاغیق.

     یاخین كئچمیشده،  ناصر الدین شاه دؤنمینده اولان تنبكی ( تانباكی) نهضتینده قادینلارین میتینقلره قاتیلیب یاراقلی- یاساقلی دوشمنه قارشی ساواشدیقلارینی بلگه لردن اؤیرنیریك. توتون- تنبكی یا همن رئژ جریانیندا تبریزلی لر تپكی ( عكس العمل ) اولاراق بازاری باغلاییرلار. نئچه گون اوندان سونرا دؤولت بو اعتراضلارا سون قویماق اوچون بازاری آچدیریر. بیر- ایكی ساعات كئچمه دن نئچه یاراقلی قادین بازارا گلیب زورلا یئنی دن بازاری باغلاتدیریرلار. بونلارین باشچیسی اونباشی زینب و بیبی شاه زینب كیمی تاخما آدلاری اولان زینب پاشا ایدی. نهایت كوتلوی چابالارین سونوجوندا شاه گئری اوتورماق زوروندا قالیر.

     بوتون كوتله نی ساواشا چاغیران زینب پاشا، چیخیشلارینین بیریسینده كیشیلرین اعتراض سسینی ائشیتدیكده « سیز كیشیلرین،  گوجمچی لره ( ظالیم لره ) قارشی ساواشماغا جوراتینیز یوخدورسا، قورخورسونوزسا آلین بو لچه یی باشینیزا باغلایین» دئییب لچه یی كیشی لره ساری آتیر.

     زینب پاشا و اونون 40 ایگید آرخاداشی ( بونلاردان یالنیز فاطما  نیسه، سولطان به ییم ماه شرف، جان به ییم، خئیرانسا، ماه به ییم و شاه به ییم آدلارینی شعرلردن اؤیرنیریك) قیتلیق چاغلاریندا ایسه مؤحتكیرلرین آنبارلاریندا كی ارزاغی چیخاریب اوجوز قیمته ساتیب، پولونو مال یییه سینه وئریرمیشلر. خالقین بو كیمی ایشلرینه قارشی، حاكمیت ماراغا قوشونونو تبریزه چاغیریر. قوشونلا تبریزلی لرین آراسیندا اولان چارپیشمالاردا بیر كیشی، بئش قادین اؤلور. زینب پاشا تبریز والیسینین آنبارینین ارزاغینی دا تبریزلی لر آراسیندا بؤلوشدورور. بو آرادا باش وئرن توققوشمالار سونوجوندا 30 نفر اؤلدورولوب، والی ولیعهدین ساراینا سیغینیر.

     زینب پاشادان اولان سون بیلگیمیز اونون كربلایا گئتمه سیدیر. اما اوندان سونرا نه اولدوغونو، زینب پاشانین  باشینا نه گلدییینی بیلمیریك.

     آذربایجانین اونورلو و دوشونجه لی قادینلاری گاهدان دا كیشیلرین یوردلارینا و یوردداشلارینا اولان گؤرولرینی اونلارا آنماقلا، كیشیلری دوشمنله ووروشماغا چاغیریردیلار.تبریزین دوه چی  محله سی  دوه چیلی میر هاشیم ین الینده اولان چاغلاردا دوه چیلی قادینلار ستارخانا مكتوب یازیب بیر اؤرپكله یاناشی گئرچك درنه یینه ( انجمن حقیقت ) گؤندریرلر.

     ترقی قزئته سینده چاپ اولان بو مكتوبون متنی بئله دیر: « سیزین بیزیم باره میزده بیر تدبیر گؤرمه مه نیز عیب دئییل می؟ رحیم خانی و باشقالارینی قووا بیلدییینیز حالدا عجبا نه اوچون بیزلری 50 گون مودتینده زیندانداكی كیمی ساخلاییرسینیز؟ گلیز بیزلری خلاص ائدیز! بیزیم هامیمیزین محبتی سیز طرفده دیر».

     ستارخان اؤرپه یی گؤردوكده دئییر: « بونو دوه چیلی قادینلار بیزه گؤندریبلر كی، دوه چی نی شاه چیلاردان قورتارا بیلمه سك باشیمیزا اؤرتك.  سونرا ستارخان یوروش فرمانی وئریب، موجاهیدلر شاه چیلاری دوه چی دن قووورلار.

     آذربایجانلی و اؤزللیكله تبریزلی قادینلار مشروطه دؤنمینده اولان ساواشلاردا اؤزللیكله تبریز شهرینین 11 آیلیق موحاصیره سینده « آسلانین اركك دیشیسی اولماز»  سؤزونو گؤزلجه سینه چؤزدولر. بو قادینلار ساواش چاغلاریندا دویوش مئیدانلارینین آرخاسیندا ساواچیلارا یئمك بیشیریب، گئییم تیكیب، جوراب توخویوب، یارالیلارین یارالارینی باغلاییب، سانیتارلیق( پرستارلیق ) ائدیردیلر. محمد سعید اوردوبادی كیتابیندا كیشی پالتاری گئین دورد قادینین آدینی چكیب اونلاری مشروطه دئوریمینین ایلك سانیتارلاری بیلیر.

     هله آذربایجانلی  قادینلارین بیر سیراسی بوكیمی ایشلره قانیخماییب كیشیلرله یاناشی روسلار و تهراندان گؤندریلن اوردو ایله ساواشیرمیشلار.

     روس تارخچی پاولیچ تبریز سنگرلریندن بیرینی ساوونان 60  چادرالی و یاراقلی قادینلارین شكیلیندن دانیشیر. او هم ده حبل المتین گونده لیك قزئته سینین راپورلارینین بیریندن بئله نقل ائدیر: « مشروطه چیلرله شاه اوردوسونون آراسیندا اولان دؤیوشده 20 مشروطه چی قادینین اؤلوسو كیشی پالتاریندا تاپیلیب».

     1285- جی ایلده مشروطه دویوشلرینین بیرینده دویوشچولردن بیریسی یارالانیر. موجاهیدلر گنج دویوشچونون  پالتارلارینی چیخاریب یارالارینی باغلاماق ایسته دیكلری زامان، او مانع اولور.  موجاهیدلر بو خبری ستارخانا چاتدیریب،  گنج بیر دویوشچو یاراسینی سیخیب آغریدان قیوریلیر آما یاراسینی باغلاماق اوچون پالتارلارینی چیخارماغیمیزا ایذن وئرمه ییر، دئییرلر. ستارخان تئزجه دویوشچونون  یانینا گئدیب، اونون قیز اولدوغونو بیلیر. سهراب طاهیر ( آذر- آذر ) بو گئرچك داستانی شعره چئویریب . بیز ده بو شعرین سئچیلمیش بؤلوملریندن یارارلاناراق داستانی ایزله ییریك.

سردار آچیر اول اونون دوشونده كی بوش قاتاری

پئنجك قانلی، پئنجك آلتدا زر بافتالی قیز پالتاری

پاپاغینین آلتیندا وار هؤروكلری

آغ آلنیندا مونجوقلانیب اؤلوم تری

     سردار،  قیزین كیم اولدوغونو اوندان سورور. قیز اؤزوندن و آلین یازیسیندان سردارا دئییر:

باجیم قالدی« مارالان» دا یارالاندی « خیاوان» دا

دئدی ووروش قیز اولسان دا، ووروشارام هر آن دئدیم

قوربان گئتدی سون قارداشیم، قان آغلادی داغیم داشیم

قورومادی گؤز یاشی، بو دونیایا عوصیان دئدیم

     سونرا قیز ستارخانا وصیت ائدیب، ائینالینین اته یینده سنگرلرین یانیندا قویلانیلمایسنی ایسته یرك یاشاما گؤز یومور.  ستارخان ایگید قیزین اؤلوسونه بئله دئییر:

قوربان گؤزون قاراسینا، قیز كؤكسونون یاراسینا

كیپریكلرین آراسینا، آغ اولدوزلار دولار قیزیم

آغلامارام گؤزوم دولسا، یئر اوزونو اؤلوم اولسا

ستار اگر ستار اولسا، قیصاصینی آلار قیزیم

گلدیم اؤلوم خبرینه، حئیران اولدوم سؤزلرینه

یوم گؤزونو، گؤزلرینه توپ توستوسو دولار قیزیم

قوی وار اولسون اعتقادین، قیز قارداشسان كیشی قادین

سن اؤلسن ده اؤلمز آدین، بو دونیادا قالار قیزیم

ائل قهرمان قیز یئتیردی، داغیم اوستدن داغ گتیردی

سنی هانسی خالق یئتیردی، او خالق ظفر چالار قیزیم.

**********

داها آرتیق بیلگی لنمك ایسته ینلر بو كیتابلارا باخا بیلرلر:

1) زینب پاشا – عبد الحسین ناهیدی آذر

2) دومانلی تبریز( تبریز مه آلود ) – محمد سعید اوردوبادی

3) زنان در جنبش مشروطه – عبد الحسین ناهیدی آذر

4) تفریح نامه كلثوم ننه و احوالات زینب پاشا – آغا جمال خوانساری

5) قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت – بهزاد طاهیرزاده 

  آچیقلاما : شكیلده ساغدان ایكینجی زینب پاشا دیر.