فعللرده زامان

ایش و یا حركت زامان خاریجینده اولا بیلمز . فعل زامان سیز اولماز . زامان فقط فعله مخصوصدور . زامان یا كئچمیش ، یا ایندی و یا گلجك اولا بیلیر . زامان ایكی ایش آراسینداكی / حال حاضیر و ایشین ایجرا وقتی / زامانی معین لشدیریر . بو او دئمكدیر كی ، مختلیف مختلف زاان لار یالنیز ایندیكی زامانلا مشخص ائدیله بیلر ، بونسوز كئچمیش و گلجك زامانی تعیین ائتمك اولماز . كئچمیش و یا گلجك زامانلار آنجاق ایندیكی زامانا نسبت كئچمیش و یا گلجك ساییلیر .

دیلیمیزده مختلف زامانلار بیر سیرا شكیل چیلر واسطه سیله بلهه نیر كی ، فعللرین كؤكلرینه قوشولار . بو شكیل چیلر آشاغیداكیلاردان عبارتدیر .

1- كئچمیش زامان

بو زامان ایش و حركتین كئچمیش ده باش وئردیگینی بیلندیریر . كئچمیش زامانین چئشیدلری و جوربه جورلوگو جهتدن دیلیمیز دونیانین ان قدرتلی و زنگین دیللریندن بیریدیر . عالملریمیز گؤستریرلر كی ، دیلیمیزده ایگیرمی دؤرده قدر مختلیف معنالی كئچمیش زامان واردیر .

كئچمیش زامانین ان چوخ ایشلنن و مهملری بونلاردیر .

الف – شهودی كئچمیش / ماضی نقلی /

بو كئچمیش زامان ایشین كئچمیشده باش وئریب قورتاردیغینی بیلدیریر . بورادا خبر وئرن اؤزو ایشین ایجراسینین شاهدی اولموش و ایندی اوندان خبر وئریر .

اونون شكیل چیلری دؤرد چئشیدلی « دی ، دێ ، دوُ ، دۆ » دن عبارتدیر كی ، فعلین كؤكونه قوشولار ، مثلاً : آچ + دی = آچدی ، گلدی ، ووُردو ، گؤردو . بو كئچمیش زامانین اینكار علامتی « ما – مه » دیر كی ، بلاواسطه فعلین كؤكونه قوشولار ، مثلاً : آچ + ما + دی = آچمادی ، گلمه دی ، ووُرمادی ، گؤرمه دی ... شهودی كئچمیشین شخص لری گؤره تصریفینی آشاغیداكی جدولده گؤرورسوز . شهودی كئچمیشده خبر وئرن اؤزو ایجرانین شاهدی اولدغو اوچون ، اونون غئیر شهودی شكلی اولماز .

ب – نقلی كئچمیش / ماضی نقلی /

شهودی كئچمیشده خبر وئرن ارزو ایشین ایجراسینین شاهیدی اولموشدور ، لاكن نقلیكئچمیشده بئله دگیلدیر . بورادا خبر وئرن گئچمیش ده اولموش بیر ایشدن نقل ائدیر ، چونكی اؤزو اونون ایجراسینین شاهیدی اولمامیشدیر ، یالنیز ایشین نتیجه سینی بیلدیریر .

مسئله نین تام آیدین اولماسی اوچون آشاغیداكی ایضاحلارا فیكیر وئرمك لازیمدیر :

« من یازمیشام » ، « سن یازمیسان » ، « او یازمیش » جمله لرینه فیكیر وئره ك . بورادا بیرینجی شخص ایكینجی و اوچونجو شخص لر باره ده خبر وئریر ، لاكن خبر وئرن بیرینجی شخص نه اؤزو اونلارین / 2-3- نجو شخصلر / ایشی ایجرا ائتمه لرینی گؤرموش ، نه ده او شخص لرین اؤزلری ، بونا گؤره ده خبر تام نقلی شكیلده وئریلمه لیدی ، شاهیدلیك شكلینده یوخ . لاكن « من یازمیشام » جومله سینده مسئله باشقا جوردور . بوادا « من » اؤزو ایشی ایجرا ائتمیشدیر . بوندا شبهه یوخدور . لاكن اونو دینله ین طرفلر / ایكینجی و یا اوچونجو شخصلر / ایشین ایجراسینی گؤرمه میش و اونون شاهیدی اولمامیشلار . بونا گؤره ده بیرینجی شخص / اؤزو ایشین ایجراسینین شاهیدی اولماسینا باخمایاراق / نقلی شكیلده خبر وئرمگه مجبوردور ، اونا گؤره كی ، طرفلر اونون شاهیدی اولمامیشلار .

مسئله نین داهادا آیدینلاشماسی اوچون « شهودی كئچمیش » و « نقلی كئچمیشی » بیری – بیریله مقایسه ائدك .

« من یازدیم » و « من یازمیشام » جمله لرینده ایشلر كئچمیشده بیرینجی شخص طرفیندن ایجرا اولونموشدور . لاكن بیرینجی جمله ده هم خبر وئرن ، همده دینله ین / ایكینجی و یا اوچونجو شخصلر / ایشین ایجراسینین شاهیدی اولموشلار ، بونا گؤره ده اونلاردا ایشین ایجراسی باره ده هئچ بیر شبهه قالمیر . لاكن ایكینجی جمله ده دینله ینلر ، ائشیدنلر ، / سن – او / ایشین ایجراسینین شاهیدی اولمامیشلار و ایشین ایجراسی باره ده نقلی ائشیدیلیر ، بونا گؤره ده ایناملاری درین دگیلدیر .

نقلی كئچمیش ده ایش كئچمیش ده باش وئرمیش سه ده ، اونون اثری خبر وئریلن زامانا  قدر ، ایندیكی زامانا قدر قالماقدادیر .

نقلی كئچمیشین غئیر شهودی نوعلاری دا واردیر . من یازمیشام ، من یازمیش ایمشام .

« شهودی كئچمیش » له « نقلی كئچمیش » ین فرقینی بیلمك اوچون قئید ائتمك اولار كی ، بیرینجی ده شهودیلیك ، قطعی لیك آنلامی و معناسی اولدوغو اوچون ، اونلارا كؤمكچی « ایدی » و « ایمیش » فعللری قوشماق و مركب فعللر یاراتماق اولماز ، لاكن نقلی كئچمیشده قسماً غیر شهودی ، غیر قطعی لیك آنلامی حكم سوردوگو اوچون ، اونلارا كؤمكچی « ایدی » و « ایمیش » فعللرینی قوشوب مركب فعللر یاراتماق اولار . مثلا ً : گلمیش ایدیم ، گلمیش ایدی ...

نقلی كئچمیشین معاصیر دیلیمزده علامتی دؤرد چئشیدلی « میش 4 » دیر . مثلاً : یازمیشام ، یازمیشسان ، یازمیشدیر ، یازمیشیق ، یازمیشسینیز ، یازمیشلار .

بعضاً اوچونجو شخص تكده دؤرد چئشیدلی « دیر 4 » شكیل چیسینی ده آرتیرماق اولار . مثلاً : یازمیشدیر ، یازمیشدیرلار ...

نقلی كئچمیشین اینكاری كؤكه قوشولان « ما ، مه » دیر . مثلاً : یازمامیشام ...

قدیم دؤردلردن بو گونه قدر ایكینجی و اوچونجو شخصلرده یوخاریدا گؤستریلن شكیل چیلرین یئرینه دؤرد چئشیدلی « یب 4 » شكیل چیسینی ده ایشلدرلر . مثلاً : یازیبسان ، یازیبدیر ، یازیبسیز ، یازیبلار ، آچیبسان ، آچیبدیر ، آچیبسیز ، آچیبدیلار ...

نقلی كئچمیش تصریفینی آشاغیداكی جدولده گؤرورسونوز :

ج – دواملی كئچمیش / ماضی استمراری /

بو نوع فعل ایشین كئچمیشده اؤزون بیر مدتده باش وئرمه سینی بیلدیریر . بو فعلین علامتلری دؤرد چئشیدلی « یردی ، ێردی ، وُردو ، ۆردو » و یا ایكی چئشیدلر « آردی ، اردی » دن عبارتدیر كی ، فعلین كركونه قوشولار . یازیردیم ، یازیردین ، یازیردی ، یازاردیم ، یازاردین ، یازاردی ...

اینكار علامتلری ایسه « ماز ، مه ز ، م » دیر . مثلاً : گلمزدین ، یازمازدیم ، قاچمازدیق ، یازمیردیم ، گلمزدیك ، یازمیردین ، یازیردیق ، یازیردینیز / یازیردیلار ، یازمیردیم ، یازمیردیز ...