قیش مراسیملری چیلله گئجه ‌سی موناسیبتیله
علیرضا صرافی

.

بو مقاله 1385-جی ایل 28 آذرده شریف تكنیك اونیورسیته‌سینین شعر و ادب انجومنی‌ تشبّوثویله دوزنله نن چیلله گئجه ‌سی مراسیمینده سونولموشدور.

.
عزیز دوستلار!!
تقدیم ائده‌جه گیم بو مقاله ده آذربایجان فولكلوروندا قیش مراسیملری، اؤزللیكله ده چیلله مراسیمیندن سؤز آچاجاغام:
بیلدیگینیز كیمی اسكی چاغلاردا یاشایان اینسانلارین دونیا گؤروشو، اساطیر (میتولوژی)، آنیمیسم، توتمیسم و... اساسلاریندا قورولموشدور، اونلار بوتون یارانیش و طبیعتین اؤنملی حادیثه‌ لری اوچون میتولوژیك مودل یاراداراق، اونلاری اؤز چیخارلارینجا هم تبیین ائتمیش هم ده اونلارلا یولا گلمیش، اؤزلری اویدوردوقلاری اؤز افسانه‌لره ایناناراق، طبیعتده اوز وئرن چتینلیكلره قاتلانیب، یاشاماغی باجارمیشلار.

ایستر اسكی توركلرین شامانلیق اینانجلاریندا، ایسترسه ‌ده زرتشت دینینده، اود و اوجاق موقدّس و قوتسالدیر. [1] آذربایجان خالقی‌نین اینانجلار سیستمی تركیب ینده ایسلامیتدن اؤنجه ‌كی هر ایكی دین (شامانلیق و زرتشتی‌ لیك) اساس رول اوینامیش و بوگونه قدر ده عرف، عادت و مراسیملریمیزده اؤزونو ساخلامیشدیر. بونلارین هر ایكیسینده ده ایشیق و ایستی و گوندوز خئیر، قارانلیق و سویوق و قیش و گئجه ایسه شر ساییلیر (پاشا افندیئف صص 133-136):
آتالاریمیز "قورخ گئجه شریندن" دئمیشلر.
ایلین ان اوزون گئجه‌سی یلدا گئجه ‌سیدیر، هم ده قیشین ایلك گئجه‌سی، هم قارانلیق، هم سویوق، هم‌ده اوزون بیر گئجه، عجبا بو مجمع ‌الاشرارین كناریندان راحات‌می كئچمك اولار؟
قاباق قیشدیر. كیم نه بیلیر نه قدر مال-داوار پیه ‌لرده قیریلاجاقمیش، نئچه سود امر كؤرپه ‌لر بله گینده دوناجاقیش، كیم بیلیر بو ایل قیشی نه تهر باشدان سوواجاقمیشلار. قیشین قره ‌قئییدی هركسین جانین آلدیغیندا، طبیعیدیر كی بیر شادلیق مراسیمی توتماقلا، بو گئجه ‌نین شرینی بیر تهر باشدان آشیریب و قارا قیشین قارشیسنا گوجلو روحیه ‌ایله چیخماق لازیمدیر. چیلله گئجه‌ سی مراسیمی ده ائله بو اوزدن یارانمیشدیر.

.
***

.
ائل تقویمینده اساس قیش یئتمیش گوندن عیبارتدیر:
40 گون بؤیوك چیلله دیر دی ‌آیی ‌نین اولیندن بهمنین اونونا كیمی
20 گون كیچیك چیلله او دا بهمنین اون بیریندن سونونا كیمی
10 گون ده قاری ‌ننه چیلله ‌سی او دا ایسفندین بیریندن اونونا كیمی
آذربایجان نیسبتا سویوق اؤلكه‌ دیر. قارلارا وئریلن آدلاردان دا همین مسئله آیدین اولور. تاتلارین برف -ی و عربلرین بفر-ی قارشیسندا بیز ده گؤرون نئچه آد وار:
قار، قیروو، سولوقار، آلاچلپوو، قوش‌ باشی، بئچه ‌باشی، كئچی قیران، دانا قیران، ائششك قیران و ....
ایسفند آیی‌نین قارلارینا دا قار یئین دئیرلر، چونكو بو آیداكی قارلار بیر-ایكی گوندن چوخ دوام گتیرمز ، اریر، گئدر و اریدیكجه ده اؤزوندن قاباق یاغان قارلاری اریدر. قاریئین قارلارین دا هره‌ سینین بیر آدی وار:
موشتولوقچو قار، بیلدیرچین قاری، قارقا قاری، سرچه قاری، چرشنبه قاری. (انجوی شیرازی ص 42)
محض بو قدر قارلی قیشلار گؤرن آذربایجانیمیزدا طبیعیدیر كی بیر چوخ قیش مراسیملری ده اولسون، داها دوغروسو قیش كولتورو باشلیغی آلتیندا دانیشاجاغیمیز چوخلو سؤزلر وار. واقتین دارلیغیندان سؤزلریمی قیسالداراق بیر نئچه اؤرنك وئرمكله كیفایت ‌له نیرم.

.
***

.
شیفاهی خالق ادبیاتیمیزدان میثال ووروم:

تاپماجا:
اوچو بیزه یاغیدی
اوچو جنت باغیدی
اوچو ییغار گتیری
اوچو وورار داغیدی
(جواب: قیش، یاز، یای و پاییز آیلاری)
بو تاپماجادا قیش فصلی بیزه یاغی و دوشمن كیمی و یاز جنت باغی كیمی گؤستریلمیشدی.

آتا سؤزو
· قیش گلدی، قیلیش گلدی (قیش سازاغی‌نین قیلینج كیمی كسدیگینه ایشارتدیر)
· قیش گلر، گئدر اوزو قارالیق كؤموره قالار
· قیشین گؤزو كور اولار (بؤیوك- كیچیك، جاوان – قوجا تانیماز یئری دوشنده هامینی آیاقدان سالار)
· قیشدان سوروشدولار هاردا قیشلادین دئدی اوشاقلارین جانیندا
گؤروندوگو كیمی بوتون بو آتا سؤزلرینده قیش شر بیر گوج و اینسانلارین دوشمنی كیمی گؤستریلمیشدیر.

.
***

.
بعضی قیش عادتلری:
قیشا گیرمزدن اول قیش تداروكی گؤرمك لازیمدیر، بیر چوخ یئرلرده بوتون پاییز آیلاری‌ قادینلارین اساس فعالیتلری قیش زوماریینا صرف اولار، قوورما، تورشو، لاواشا، دن-دؤش، یئرآلما-سوغان، قوروگؤی، روب و ...بو كیمی یئمكلری حاضیرلاییب، قیش زوماری ائدرلر.[2] بونلارین ایچینده بیر ده چیلله قارپیزی اولمالیدیر.

بؤیوك چیلله باشلانان گئجه یعنی یلدا گئجه‌ سی هامی بیر-بیرینین ائوینه توپلانار، بیر چوخلو قورو یئمیشلر، قوورغا، قووت، بعضا ده نار و بو كیمی یاش مئیوه‌لردن، قوناقلار اوچون گتیررلر، ان سوندا دا چیلله‌ قارپیزینی دیلیم-دیلیم كسیب هامییا پایلارلار. چیلله قارپیزینی هامی یئمه‌لیدیر، بیریسی ائوده اولماسا دا پایینی ساخلارلار، و بئله اینانارلار كی چیلله قارپیزینی یئسه‌لر اونلارا سویوق دگمییه‌جك، اردبیلده چیلله گئجه ‌سی یئییب، ایچدیكدن سونرا جماعت چؤله چیخار و شاختایا اوز توتوب، دئیرلر:
"بؤیوك چیلله! سن آللاه برك توتما!"
.

چیلله گئجه‌سی فال- ا دا باخارلار، كندلرده و ائلات ایچینده ان یایغین فال بایاتی فالیدیر:
بیر قیز اوشاغینی بولاق باشیندان سو گتیرمگه گؤندررلر، او یول بویو كیمسه ایله دانیشمامالیدیر، چاغیرسالار بئله جواب وئرمه‌مه‌لیدیر، قیز گتیردیگی سو كؤزه ‌سینی ائوده آغ‌ بیرچك بیر خانیما تاپشیرار، او دا سویو تؤكر بیر قابا اوستونه ده تمیز بیر پارچا چكر. سونرا قیز گلینلر و فالینا باخماق ایسته‌ین خانیملار قابین دؤورنه توپلانار، هره ‌سی اؤزوندن بیر نیشان سو قابی‌نین ایچینه آتار. مثلا مینجیق، اوزوك، سانجاق و ساییره، قیزلاردان بیری الینی سالار قابین تكینه و سویو دولاندیرا-دولاندیرا، مجلیسده كیلر ده هره‌ سی ایسته‌دیكلری بایاتی‌نین ایلك میصراعین اوخویارلار،
مثلا بیری دئیر:
- الینده بایدا گلین
او بیری ایسه:
- قاپیدان بیری گلدی
و.......
كیمین قابا آتدیغی نیشان قیزین الینه گلسه، اوخونان سون بایاتینی كامیللشدیررلر و او بایاتی همین شخصین وصف-حالیدیر دئیرلر. مثلا:
- الینده بایدا گلین
دوروبدو چایدا گلین
تانری مورادین وئرسین
آچیلان آیدا گلین
(بونون معناسی بودور كی گلن آیین ایچینده مورادینا چاتاجاقدیر.)
- قاپیدان بیری گلدی
گؤزومون نورو گلدی
بو آرخی كیم آریتدی
سو بئله دورو گلدی
(دئمك یولدا موسافیرین وارسا ساغ سالامات گلیب، یئتیشه‌جك، یا دا گلن گونلرین خئییرلی و ایشیقلی اولاجاق) ( یكانی زارع صص64-66)

.
***

.
باشقا دا بیر نؤوع تفاّل وار ، بئله كی كند ائولرینده بیر-بیرینین دامینا چیخیب، قولاق یاتیردارلار كی ائو اهلی ندن دانیشیر. سؤزلری هر بیر مؤوضوعدا اولسا، اؤز فیكیرلرینجه اونو بیر یئره یوزوب، اوركلرینده توتدوقلاری نیتین جوابین آلارلار.
اونا گؤره ده بو گئجه هامی چالیشار خوش صؤحبتلر، یاخشی سؤزلر، دانیشسینلار، آغیزلارینی خئیره آچسینلار، دئیرلر ائشیدن اولار قوی قولاغینا خئییرلی سؤزلر دگسین، بلكه موشگولو آچیلسین!! (یكانی زارع ص 66)
خالقیمیزین دیلینده دولاشان بئله بیر میتولوژیك ریوایت وار:
"بؤیوك چیلله‌ ایله كیچیك چیلله ایكی باجیدیلار، بیرگون بونلار اییده آغاجی آلتیندا اوتوروب، دانیشیردیلار، كیچیك باجی ، بؤیوك باجیدان سوروشار كی،
- سن گئتدین نئیله‌دین؟
دئیر :
- من گئتدیم هامی‌نین اللرین تندیرین اوستونه سالدیم، دونداردیم، اوشوتدوم، ناخوشلاتدیم، گلدیم!
كیچیك باجی دئیر:
- بولار بیر ایش دئییل كی من گئتسم، قاریلاری كوركدن، لولئیین ‌لری لولكدن، گلینلری بیلكدن، كؤرپه ‌لری بلكدن ائله رم!!
بؤیوك باجی دئیر: سن ده بیر ایش گؤره بیلمزسن چونكو قاباغین یازدی، عؤمورون آزدی.[3]
چیلله گئجه ‌سی و ائله‌ جه‌ ده بوتون قیش بویونجا چوخ اسكی زامانلاردان قالان كوساگلین، خدیرنبی، سایاچی كیمی مراسیملر و بایراملار كئچیریلر.
میثال اوچون بورادا كوسا گلین مراسیمینه قیساجا ایشاره ائده‌جگم:
كوسا گلین مراسیمی زیرنا، و دوهول ایله موشاییعت اولار، كوسا یئل قوواندان ساقال قویار، باشینا ایكی بوینوز تاخار، یانینا دا بیر گلین سالار، بیر ده اؤزویله بؤیوك بیر چووال داشییان بیریسین دولاندیرار. بونلار كند ایچینه گلیب، چالیب، اوخویوب، اوینایارلار:
كوسا گلین شعرلریندن بیر نئچه‌سینی آشاغیدا وئریرم:
كوسا گلیر هاوادان
ساققالی یئل قووادان
كوسانین پایین گتیر
آی خانیم ائوین آوادان
.
جانیم قاراباش قویون
قارلی داغلار آش قویون
اوچ گون، اوچ گئجه كئچر
كوسایا یولداش قویون
.
جانیم او قاتار كئچی
قایادا یاتا كئچی
قیش سویوغو گلنده
بالانی آتار كئچی
.
آی خالا خالا دور ایندی
یوك دیبینه سوز ایندی
چؤمچه‌نی دولدور ایندی
آللاه بالان ساخلاسین
دو بیزی یولا سال ایندی (انجوی شیرازی ص 95-98)
****
خالق چیلله‌لر‌ی قارشیلادیغی كیمی یولا دا سالار. كیچیك چیلله ‌نین سون گئجه‌ سینه كورداوغلو دئیرلر. بو گئجه قیز-گلینلر داما چیخار و دامدا اود یاندیریب، قارلاری اونون اوستونه سووراراق اوخورلار:
چیلله قوودو، چیلله قوودو
سحر مینجیق، سحر مینجیق[4] (انجوی شیرازی ص48)
سحر مینجیق دئدیكده صاباحیسی گون مینجیق-مینجیق یاغیش یاغاجاغینا اینانارلار
چیلله‌ نین سون گونلری حاقیندا دا میتولوژیك بیر ریوایت وار، اونو دا ائشیده ‌لیم.
- دئییرلر كیچیك چیلله چیخان گونون صاباحیسی، حاجی‌ لئیلك گلر و گؤلون دونموش بوزلارینا آیاق باسار[5]، دونوق سولار باشلارلار اریمگه. اما بیر دفعه هاوا بتر كولك ائلیردی. یامان سویوق دوشموشدو، پیشیكلر میرنووا دوشوب، قورتلار اته یئریكلیر و ایتلرین قانینا سوسامیشدیلار، خالق نه قدر حاجی لئیلگین یولونو گؤزله‌دیلرسه اوندان خبر اولمادی، آرادا بیر نئچه نفر آغزی‌ گؤیچك ده گلیب، پیس یئره یوردولار: بیری دئدی یقین قاردا قالیب، بیری دئدی یقین یولون آزیب، صیاد بابا دئییلن بیر دیل آنلایان، تاری تانییان، خئیر-دوعالی یاخشی كیشی وارایدی او دا جماعته دئییردی كی نیاران اولمایین هریاندان اولموش اولسا حاجی لئیلك گلیب، چیخار بیر آز دا دؤزمه ‌لیسیز.
آما گؤزله گؤزون وار اولسون. حاجی‌لئیلكدن خبر اولمادی آخیردا جماعت یورولوب، كور پئشمان ائولرینه دؤندولر.
صیاد بابانین كورداوغلو آدیندا بیر اوغلو وار ایدی، ائوه گلیب، اوغلونا دئدی اوغلو دور پار-پالتاریوی گئی! گئت گؤر بلكه حاجی‌لئیلك گلیب، گدیكده قالیب.
كورداوغلو چاریقلارین گئیدی، پاتاواسین باغلادی، كوركونو ده چیگنینه سالیب، آلا چلپوو یاغا-یاغا داغ یوخاری یولا دوشدو. آخیردا گئدیب، یوققوشون باشینا چاتدی. گؤردو كی بعلی حاجی لئیلك گلیب، اوردادی. اونو قوجاعینا آلیب، كنده ساری دؤندو، كیچیك چیلله بئله گؤردوكده لاپ سالدی عینادینا هرطرفدن قار یاغدیریب، كولك ائله ‌دی. كورداوغلو لئیلگی كوركونون ایچینه سالدی كی هم او اوشومه‌ سین هم ده بو قیزیشسین، اما كیچیك چیلله قارلاری اوز گؤزونه سووروب، یولونو آزدیرماق ایستیردی، نه ایسه كورداوغلو بیر داشین دالیندا گیزلنیب، اؤزونو كولكدن قورویوب، حاجی لئیلك ایلن سحره كیمی اورادا قالدی.
اما گل گؤر كی كورداوغلو گلمه ‌یینجه آتا –آناسی برك نیاران قالدیلار، بیر نئچه ساعات گئجه ‌نی گؤزله ‌دیلر، خبر اولمادی، كور- پئشمان باشلارینی آتیب، یاتدیلار.
كورداوغلونون آناسی دؤشونو چیخاریب، یئره دایادی صوبحه كیمی، سحره یاخین صیاد بابانی اویاتدی كی موشتولوغومو وئر. اگر كورداوغلو ایندییه‌جن دیری قالمیش اولسا داها بوندان سونرا اؤلمز.- دئدی.
دئدی:- من دؤشومو یئره دایامیشدیم، سحره كیمی سویوقدان آز قالا دونوردو، آما ایندی یئر قیزیشدی، دئمه‌لی یئر نفس چكمگه باشلامیش!!
بیر آزدان گؤردولر كورداوغلو ساغ- سالامات گلیب، چیخدی، او حاجی ‌لئیلگی ده بیر باشا گؤل سولارینا آپارمیش، او دا آیاغینی باسجاق، گؤللرین سولاری اریمگه باشلامیشدی.
بو سون درجه گؤزل اسطوره ‌ایله ده سؤزلریمه سون قویماق ایستریدیم.
آنجاق سؤزلریمین اولینده دئدیگیم كیمی: آتا بابالاریمیز بو گئجه آغیزلارینی خئیره آچارمیشلار، قوی ان سون سؤزومده خئیر دوعا ایله سونا چاتسین:
همیشه آلنینیز آچیق، گؤیلونوز شاد اولسون.
آللاه سیزی آتا اوجاغیندان، آنا تورپاغینیزدان قیراق سالماسین.
(و بیر ده نئجه دئیرلر سؤز واقتیا چكر دئمیشلر، اوتوز ایل بوندان اول بیز ده بو اونیورسیته نین اؤیرنجیسی اولاراق رحمتلیك خویلو عاشیق اصلانی بو سالونا چاغیرمیشدیق. او دا بئله بیر خئیر دوعا وئردی:)
گول اولاسیز، بولبول اولاسیز، قفسده اولمویاسیز.
.

.
_________________________

.

قایناقلار:
1- یكانی زارع، پرویز " آذربایجان شیفاهی ائل ادبیاتینا بیر باخیش" (تهران 1377، نشر اندیشه نو)
2- انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم "جشنها و آداب و معتقدات زمستان جلد دوم استانهای آذربایجان و همدان" (تهران 1354، انتشارات امیركبیر )
3- افندی‌یئف پاشا "آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتی" (باكی، 1992 معارف نشریاتی)
4- جاوید، سلام‌الله "آذری فولكلور صحیفه لری درگیسی"ا
5- صرافی علیرضا "دیلماج درگیسی فولكلور اؤزل ساییسی 21-24-جو سایی"
6-سیدوف، نورالدین "تاپماجالار" (باكی، 1971- علم نشریاتی)
7- شاه محمدی، فاطمه و ذبیح‌الله "ضرب‌المثلهای تركی در گویش زنجانی" (زنجان 1383، انتشارات نیكان كتاب)

اتك یازیلار
[1] میثال اوچون بیزده بئله بیر دب وار كی: بیر ائودن قیز كؤچورنده تازه گلینی ائوی ترك‌ائتمه‌دن اول آتا اوجاغی‌نین (تندیرین) باشینا گتیررمیشلر، او ایسه اوچ دؤنه اوجاغین باشینا دولانار و سونرا دا ادب- اركانلا اگیلیب، اوجاغین قیراغیندان اؤپر و ائوی ترك ائدر.
بو اود و اوجاق موقدسلیگینی اؤزونده یاشادان بیر عادت و دبدیر.
[2] یئری گلمیشكن بورادا بیر قیسا ریوایت ده نقل ائتسم پیس اولمازدی:
دئییرلر بیر قاری ننه‌، قیزی و پیشیگی ایله یاشارمیشلار، پاییز آیلاریندا بوتون قوهوم- قونشو قیش زوماری تداروكونده اویان بویانا قاچیب، چالیشدیقلاری حالدا، قاری ننه ایلن قیزی هیچ بیر ایش گؤرمورموشلر.
سوروشارلار :
- آی ننه بس نیه قیشا حاضیرلیق ایشلری گؤرمورسن؟
قاری دا تنبل‌لیكدن دئیر:
- من بو قیشا قالمارام، اؤلوب، گئده‌جگم دا نه اوچون تداروك گؤروم!
قیزی دا دئیر:
- من ده اره گئده‌جگم، گئدیب ار ائوینده یئییب، ایچرم. دا نه اوچون تداروك گؤروم!
پیشیك ده دئییر:
- ائله كی قاری ننه اؤلدو، قیزدا اره گئتدی داها من ده بو ائوده اوتورمارام، قوشولارام قیز گئدن ائوه گئدیب، اوردا یئریمی سالارام.
اما ایش بئله گتیریر كی قاری ننه دیری قالیر! قیزین دا باختی آچیلمیر، اوچو ده قیش بویونجا كورلوق چكیرلر.
[3] بو توفارقان واریانتیدیر، خویدا دا بئله دئیرلر: بؤیوك چیلله دئیر من گئتدیم هامی‌نین اللرین باغلادیم، تندیرین اوستونه سالدیم گلدیم.
كیچیك چیلله ده دئیر: من سنین كیمین دئییلم، گئدیب، هامینی تندیردن قووب، كوفله‌دن چیخاراجاغام، اوشاقلارین اللرین بئشیكده، قوجالارین اللرین بوز سیندیراندا چاتلاداجاغام ، گلینلرین الینی بولاق باشیندا دوندوراجاغام.
[4] بو قوشا چای واریانتیدیر، سایین قالادا بو شعری اوخویارلار:
چیلله قاچدی‌ها چیلله قاچدی
بالالارین گؤتؤتدو قاچدی