دده قورقود كیتابی تورك خالقینین فولكلور و ادبیات دونیاسیندا گؤزل و آرادان گتمیین اثرلرین بیریندن ساییلیر. دده قورقود ناغیل لاری نئچه عصیرلر بوندان قاباق بو گؤنكوآذربایجان آدلانان یئره گلیب و حماسه‌لر و قهرمانلیق‌لار یارادان بیر كؤچری ائل‌لرین ناغیلیدیر.

بو كیتابدا توركلرین آیری فولكلوراثرلری كیمی نظم ونثر(سوی-بوی)حالیندا یازیلیب. اورادا 2000 بیت شعر گلیب دیر كی كیتابین یوزدن اوتوزودور(30% ). بو شعرلر چوخلو عاشیق‌لارین سازیلا خالقا اوخونورموش. بو گؤن الیمیزده اولان اثرده ایسلامی باخیشلا یازیلان اؤن سؤز و یا باشقا حیصه‌لرده بونا اوخشار مطلب‌لر اولسادا، اونون ایسلامدان اؤنجه یازیلماسی شكسیزدیر. نئچه آراشدیریجی‌لارین نظرینه گؤره(بارتولد، علی بیگ‌زاده،جفری لویس و...) بو ناغیل‌لار ایسلامدان اؤنجه یازیلیب و سونر اونو دییشدیریب‌لر. میرعلی سیدسلامت بو باره‌ده بئله یازیر: « اونون یازیلماسینین دؤزگؤن تاریخی بللی اولماییب اما بیر سیرا اونو میلادین 10-جو و 11-جی عصیرلرینه و بیر سیرا اونو 7-جی و 8-جی عصیرلره نیسبت وریبلر و احتمالی واركی تاریخی فاصیله سی داهادا اوزاق اولموش اولا ». سید سلامت جنابلارینین آراشدیرماسینا گؤره اوغوز قبیله‌لرینین آذربایجانا گلمه‌سیندن قاباق بو ناغیل‌لار دؤزلمیشدیر و جفری لویسون نظرینه گؤره «اوغوز» سؤزجؤگؤ قبیله وائل معناسیندادیر و تورك كلمه سینین اونا آرتماسیندان «تورك قبیله سینی» آنلامینی دویوروق.

دئمه‌لیدیركی اوغوز ایكی معنادا ایشلنیر: ائل و طایفا معناسیندا و یا ایستعاری معنادا باشقا بیر شخصیتی اینسانین نظرینه گتیریر. اوغوز ایستعاری معنادا قدیم ناغیل‌لارین كؤكؤنه قاییدیر. بئله‌لیكله دده قورقود ناغیل لاری اسكی دؤوره‌لره قاییدیر. سید سلامتین یازیسینا گؤره «ناغیل دا نئچه تانیش آدلارلا قارشیلاشیریق كی 6-جی عصیردن سونرا آذربایجانا گلیب‌لر، بئلنجی بیر آدلار سونرادان كیتابا ایضافه لنیب. اصیل آدلار بعضی قایناقلاردا واردیر. اؤرنك اوچون بوغاج كلمه سی «بوغا=اینك»(2). چوخلاری دده قورقود كیتابیندا اوغوزون ایستعاری معناسینا موعتقید دیلر، بو عقیده‌یه گؤره اوغوز، اسكی ائل آنلامیندا دئیل.آرتیرمالییق تاریخی بیر حادثه یا وضعیته مربوط اولان آدلاری او حادثه‌دن قاباق بیر شیه نیسبت وئرمك اولماز. بو فرضیه‌لر له سید سلامت جنابلاری بئله یازیر « دده قورقود كیتابینین ناغیل‌لاری اوغوز ائلینین آذربایجانا گلمك زامانیندان اونجه باش وئریبدیر»(3).

بو باره‌ده دوكتور فرزانه بئله یازیر: «دده قورقود كیمی بیر اثرلر كی فولكلوریك جنبه لری فردی یاراتماسیندان باشدیر، او اثرلری یاراتماق بیر سؤزدؤر و یازیلماق تاریخی بیر سؤز. ها بئله هر جوره فولكلوریك اثر یارانمادان سونرا سینه‌دن سینه‌یه مونتقل اولور و زامان گئچدیكجه بیر نئچه دووره‌دن سونرا عوض اولور و مومكون دور سونرا یازیلا. بو سایاقینان دده قورقود ناغیل‌لارینین تاریخی اونون یارانماق زمانینین تاریخین گؤسترمیر. سید سلامت جنابلاری بئله یازیر « بو ناغیل لاردا بیر سیرا اصلی شئیلرین اولماقی، مثلا قالین كمانلار، تپه گؤزون آدام یئمگی و اونون یومورتادا(پیله پروانه) دونیایا گلمه سی، دمیرین اولمامازلیغی و آغاج نیزه‌لر و… بیزی بونا یئتیریر كی خاص بیر دؤوره‌دن دانیشاق، میثال اوچون : ساخسی‌چیلیق دوروندن اؤنجه یا اونلا چاغداش عصیر».(4) چوخلو ناغیل یازانلار اؤز ناغیل‌لارینین شخصییت‌لرینی یاراتماقدا دده قورقود كیتابیندان فایدالانیب‌لار. یونانلی بؤیوك حماسه‌یازان هومر «اودیسه»ده، بیر گؤزلو دئوی تپه گؤزه باخاركن یارالدیر، یا فردوسی‌نین شاهنامه‌سینده ضحاك دا تپه گؤز تك آدام مغزی و اتی یییر، ها بئله « آشیل »‌ین یونان ناغیل‌لاریندا و «ایسفندیار»‌ین شاهنامه‌ده دمیر بدنلیگی تپه گؤزون خیصلت‌لریندن دیر.

بورادا چوخلاری بئله ایراد توتورلار: نییه دییریك هومر و آیریلاری دده قورقوددان تقلید ائلییب‌لر و دده قورقودو یازان اونلاردان تقلید ائله مییب‌دیر؟ جاواب بئله اولا بیلر: هانسی یازان؟دئدیك كی دده قورقودسینه‌دن سینه‌یه گئچیب گلیب و بیر نفر اونو اوتوروب یازمییب، بلكه تورك ائللرینین ناغیلی‌دیر.

سید سلامت جنابلاری آوروپالی آراشدیریجی‌لارین نظرینه گؤره بئله یازیر: « دده قورقود ناغیل‌لارینین هومر ناغیل‌لاریندن تقلید اولونماسینی ثابیت ائلمك اوچون چوخ جوهر لازیمدیر اما ترسه‌سی چوخ راحاتدیر».

بللی دیر كی دده قورقود ناغیل‌لاری آذربایجاندا یارانان حماسه لردیلر. بو سؤزون شاهیدی كیتابلاردا گلن یئر آدلاری و ائل آدلاری و دیلین گرامرلری‌دیلر كی، آذربایجانا دادیلار، دوكتور فرزانه‌نین نظرینه گؤره بو گؤزل اثرلر آذربایجانین دیلی، تاریخی و رسیم‌لرینه باغلیدیر و بو قدر باغلی اولماق اونو مركزی ائللرین اوغوزنامه‌لریندن آییریب و اونا بومی و میللی بیرحال وئریر كی سونرادا آذربایجانین فولكلوروندا اونون اثرلری گؤرسنیر. و سونرا یارانان اثر‌لرده‌ دده قورقودون شخصیت‌لرینه بنزه‌ین بیر شخصیت لر گؤرونور.

میثال اوچون قادین‌لارین مقامینا دده قورقوددا ایشاره ائلییریك : او ناغیل‌لاردا قادین‌لارین سایغی‌لی و مؤحترم یئرلری وار و كیشی‌لر له بیر مكاندادیلار. قادین دده قورقود ناغیل‌لاریندا چوخ عاطیفه‌لی، عیزتلی، قورخمایان و اوجا آنا مقامیندا جیلوه‌لنیر. بیر جوره ائلچییه جاواب وئرمك رسیم‌لریندن بودوركی قیز و اوغلان گولشمك، آت سورمك، تیر آتماق، شمشیر وورماق و حربه لشمكده باب گله‌لر. بونلارین هامیسین نه‌تك سونراكی اثرلرده بلكه تورك ائللرینین یاشاییشیندادا گؤروروك، او جومله دن نیگار خانیم كوراوغلونون وفالی حیات یولداشی، هجر قاچاق نبی‌نین خانیمی، فاطیمه فضل ا… نعیمی تبریزین حروفیان قیامینین رهبری، زینب پاشا تبریز قادین‌لرینین مشروطه قییامینین رهبری و… ساییلیرلار.

ایسلامی دوورونون تاریخ یازانلاری‌دا تورك جامیعه‌لرده قادین‌لارین مقامینا ایشاره ائلییب‌لر. ابن‌بطوطه بئله یازیر: «بو اؤلكه‌ده قادین‌لار او قدر سایغین دیلار كی تعجوب ائله مه‌لیدیر، بورادا قادین مقامی كیشی‌دن اوجادیر».(5)

دئمه لیدیر كی 19-جی عصیره‌قدر هئچ بیر كسین بو اثردن خبری یوخودور. 19-جی عصیرین اوللرینده بیر نوسخه درسدن(Dresden)ده و سونرا 20-جی عصیرده بیر نوسخه‌ده واتیكان‌دا تاپیلدی. ایراندا اینقلابین اوللرینده دوكتور محمدعلی فرزانه‌نین زحمت‌لری اساسیندا ایشیق اوزو گؤردو. فارسجاسیدا خانیم عزبدفتری‌نین توسطایله اینگلیسجه‌دن كؤچورلندی. دئمه‌لییك 1999-جی ایل یونسكو طرفیندن دده‌قورقود ایلی آدلاندی كی توركجه ادبیاتی سونلری و آذربایجاندا كی تورك فولكلورچی‌لارین چوخ سئویندیردی. بو موناسیبته تبریزده بیر سمینار قورولدو و دیرلی مقاله‌لر اورادا ایرائه اولوندو و نئچه اثرلر چاپ اولوب و یاییلدی.

قایناق: تورك لرین اسكی تاریخینه یئنی بیر باخیش

اتك یازیلار :

(1) مقدمه ای بر بررسی كتاب ددهقورقود، سلامت، ص14

(2) مقدمه ای بر بررسی كتاب ددهقورقود، سلامت،ص19

(3) مقدمه ای بر بررسی كتاب ددهقورقود، سلامت،ص40

(4) مقدمه ای بر بررسی كتاب ددهقورقود، سلامت،ص213

(5) سفرنامه ابن بطوطه ،ج1، ص370