+0 به یه ن
نوت: بو یازی سؤزموز یازیمی اساسیندا كؤنوت (ائدیت) ائدیلمیشدیر. مئهران باهارلی
خوراسان توركلرینین فولكلوریك داستانلاریندان
حوسئین م. گونئیلی
خالقیمیزا آذربایجان توركلری و دیلیمیزه آذربایجان توركجه سی دئییله نده، بیر چوخ آداملارا بئله گلیر كی، بو خالق یالنیز آذربایجان ساییلان منطقه لرده یاشاییر، بو دیل ایسه یالنیز همین بؤلگه لرده ایشله نمكده دیر. حالبوكی، بیز تورك دیللرینین بیری اولان و باشقا تورك دیللرییله آز- چوخ فرقله نه ن آنا دیلیمیزی باشقا تورك دیللریندن سئچمك اوچون آذربایجان توركجه سی آدلاندیریریق و همین دیلین دانیشانلارینین دا چوخو آذربایجان`دا یاشاماقدا اولدوغو و یا بو تورپاقدا دونیایا گؤز آچدیقلاری اوچون آذربایجان توركلری آدلانیرلار.
ایندی تورك دیلی، ادبییاتی، مدنییتی و بیر سؤزله توركولوژی ایشی ایله ماراقلانانلار یاخشی بیلیرلر كی، بوگون آزی ۴۵ میلیون سایی[سی] اولان بو درین تاریخلی خالقین یالنیز یاریسی دؤولتلرین جیزدیقلاری خریطه لرله گؤسته ریله ن آذربایجان بؤلگه لرینده دونیایا گلمیش، اونلارین دا بیر حیصصه سی موعیین سببلره گؤره سونرا باشقا یئرلره كؤچموشلر. بئله ایسه، بو خالقین قالان یاریسی هارالاردا دونیایا گلمیش و یا آذربایجان`دا دونیایا گله ندن سونرا هارالارا كؤچموشلر؟
بوتون دونیا خالقلارینین بیلدییی كیمی، تورپاقلاریمیز تخمینن ۱۸۰ ایل بوندان قاباق دوشمنلرینین الییله پارچالانمیشدیر. نوفوس سایی[سی] باخیمیندان بو خالقین چوخ حیصصه سی آراز چایی`نین جنوبوندا یئرله شه ن اردبیل، دوغو آذربایجان، باتی آذربایجان، گونئی آذربایجان`دا (زنگاندا) توپلوم شكلینده و بو ایالتلره یاخین اولان همدان، قزوین، تئهران، قوم ایالتلرینده اكثرییتله، مركزی، ایصفاهان، فارس، سیمنان، كیرمان، خوراسان، یزد، ایالتلرینده و قالان ایالتلرده اقلییت و داغینیق شكیلده یاشاماقدادیرلار و بونلارین سایی[سی] آزی ۳۰ میلیون نفردیر.
توركییه`نین شیمال- شرق ایالتلرینده و عراق اؤلكه سینین شیمال- غربینده میلیونلارجا آذربایجان توركجه سییله دانیشان سویداشلاریمیز یاشاماقدادیر. آراز چایی`نین شیمالیندا ایسه ایندیكی آذربایجان جومهورییتی`نین ۸ میلیونلوق اهالیسیندان علاوه، واختیله آذربایجان`دان آیریلیب گورجوستان`ا قوشولان و آذربایجان`ین شیمالیندا داغیستان و بو كیمی اؤزه ل رئسپوبلیكالارا چئوریله ن یئرلرده ده میلیونلارجا سویداشلاریمیز یاشاییرلار.
سون یوز ایللیكده بو زنگین مدنییتلی خالقین دیلی، ادبییاتی، فولكلور و تاریخی اوزره تدقیقات آپارماق باشلانمیش، اؤزه للیكله ده شیمالی آذربایجان هابئله ایران`دان قیراقدا اولان دیلداشلاریمیز طرفیندن بؤیوك ایشلر گؤرولموشسه ده، بیر سیرا سییاسی شراییطه گؤره جنوبی آذربایجان و جنوبی آذربایجانلیلارلا اورتاق طالئعلی اولان باشقا ایران توركلرینین دیلی، ادیبیاتی، فولكلورو و بیر سؤزله مدنییتی گره كه ن قده ر آراشدیریلمامیش، آز- چوخ گؤرولموش ایشلر ده پهلوی رئژیمینین طرفیندن بعضن سیخیلمیش و بوغولموشدور. سون واختلاردا ایسه بو سیخما- بوغمالار گؤتورولموشسه ده، هله لیك دؤولت دستگاهلاریندا سؤزو گئچه ن اسكی رئژیمین قالیقلاری، مدنییت ایستیحاله چیلری و فارس شووئنیزمینین قووه لری طرفیندن تهاجومه معروض قالان آراشدیریجیلار بعضن یاری یولدا یورولور، دایانیر، دایانمایانلار دا مالی چتینلیكلره گؤره گؤردوكلری ایشلری بیر یئره یئتیره بیلمه ییرلر. آنجاق هامیمیز اینانیریق كی، یئنی گنج یازیچی نسلینین یئتیشمه یی ایله بو عئلمی ایشلر داها گوجلو شكیلده دوام ائتدیریله جك. یوزلرله گنج آراشدیریجی مدنییتیمیزه یییه له نمه یه و اونو آراشدیرماغا چیرمالانیب، توكه نمه ز ائنئرژی و تمیز عئشق ایله عئلمی آراشدیرمالار ایشینه گیریشمكدهدیرلر.
یئری گلمیشكن بونو دا هم اؤزو ایله یادلاشمیش یاشلی ساوادلیلارا، هم ده گنج ساوادلیلاریمیزا خاطیرلاتمالییام كی، بو گون بو قافیله دن دالی قالان و بو قافیله یه قوشولمایان صاباح اوولجه اؤزونو قینایاجاقدیر. یئرده قالمیش بو مدنی وظیفه ایندی بوتون ایستئعدادلی و ساوادلی اوغوللاریمیز و قیزلاریمیزین بوینونا دوشور و هئچ بیریمیز بویون قاچیرا بیلمه ریك. بونا دا آرخایینیق كی، یوخاریدا سؤزو گئده ن ایالتلرده یاشایان سویداشلاریمیزین سینه لرینده شیفاهی حالدا، اللرینده ایسه یازیلمیش شكیلده ایشله نمه میش، اؤیره نیلمه میش اؤزه ل و میثلی گؤرونمه یه ن فولكلور نومونه لری نه قده ر دئسه ن چوخدور. حتتا بعضن بئله نومونه لره راست گلمك اولور كی، هئچ آدی- سانی دا آذربایجان`یمیزین هئچ بؤلگه سینه و آراشدیریجیسینا گلیب چاتماییبدیر. بو ایددیعانین ثوبوتو اوچون، خوراسان ایالتینین قوچان شهه ری و هنده ورینده اولان كندلرده یاشلی آداملارین دیل ازبری اولان و بعضن كاغیذ اوزه رینه گتیریلمیش چوخلو لیریك داستانلاردان سؤز آچماق اولار. بو داستانلارین بیری اولان «زینالعرب محمد حنیفه» داستانی باره ده وارلیق درگیسینین ۱۳۸۲- جی ایل پاییز سایی[سی]ندا بیر سیرا معلومات وئریلمیش، شئعر نومونه لریندن و دیل اؤزه للیكلریندن اؤرنه كلر گؤسته ریلمیشدیر. ایندی بو سطیرلرده یئنه ده اونلارین باشقا بیر لیریك- افسانه وی داستانیندان سؤز آچماق ایسته ییریك.
بو داستانین باشلیغی «شاه بهرام- بانو حوسن» دور. داستان «بسم الله الرحمن الرحیم» ایله باشلانیر و اونون آردینجا «هذا كتاب شاه بهرام- بانو حوسن» عیباره سی گؤزه چارپیر. ۴۵ صحیفه لیك الیازمادا یئرله شه ن بو افسانه وی- لیریك داستانین قلمه آلانی رحمتلیك موللا ابراهیم شارعی گول محمد اوغلو قئید اولونموشدور. قوچان شهه رینین علی آباد كندیندن اولان موللا ابراهیم بو اثری اوغلو محمدرضا اوچون یازمیش و هیجری قمری ۱۳۵۷- جی ایلین رجب آیینین ۲۵- نده (یعنی ۶۷ ایل بوندان قاباق) بیتیرمیشدیر. او توركجه یازدیغی بو اثری عرب، تورك و فـارسجا یازدیغی جومله لرله سونا چاتدیرمیشدیر. اثرین سون جومله لری بئله دیر:
تحریر گردید جهت نورچشمی محمدرضا.
تمام اولدی كیتابینگ اینتیهاسی،
گركدور كاتیبه خلعت بهاسی.
حررها بیدالحقیر الفقیر المحتاج المسكین ملا محمد ابراهیم شارعی فرزند مرحوم گل محمد ساكن علی آباد، از خواننده التماس دعا دارم. در خواندن هر مجلس حقیر را از دعا فراموش نخواهند (كرد).
فی مورخ ۲۵ رجب ۱۳۵۷ قمری
آناسی خوراسان توركلریندن اولموش دوستوموز موهندیس سعید تهرانی زاده واسیطه سییله الیمیزه چاتان بو داستانین دیلی، بوندان اوول حاققیندا دانیشدیغیمیز «محمد حنیفه زینالعرب» داستانی ایله واحید اؤزه للیكلر داشیییرسا دا، بو داستاندا اوخودوغوموز شئعرلر، وزن، قافیه و باشقا یارادیجیلیقلار باخیمیندان اولدوقجا گوجلو و ساغلامدیر.
آذربایجان`دا یارانمیش و آذربایجان خالقی یارادیجیلیغی محصولو اولان شئعرلر و داستان شئعرلری عومومییتله قوشما، گرایلی و بعضن بایاتی عونوانی ایله تانینان شئعر قالیبلرینده قوشولموشلارسا، بو داستانلاردا اولان شئعرلرین بیر حیصصه سی همین قالیبلرده اولاراق، بیر حیصصه سی ایسه عروض شئعریمیزین چئشیدلی قالیبلرینده یارانمیشدیر.
خالقین آرزو و ایسته كلری اساسیندا یارانمیش بوتون داستلار كیمی، بو داستاندا دا قهرمان، ائنیشلی- یوققوشلو یوللاری آرخادا قویدوقدان سونرا مقصد و مرامینه چاتیر، حق غلبه چالیر، ظولم و عدالتسیزلیك قینانیر و محكوم ائدیلیر.
موعیین بیر دؤورون اینام، دوشونجه سی تأثیرینده و خالق باجاریغی ایله یارانان و گلیشه ن داستانین داشیدیغی فیكیرلر، دوشونجه لر و ایناملارا اساسلاناراق اونا یارانما دؤورو تعیین ائتمكدن واز گئچیر، یالنیز داستانین دیلینین قورولوشو باره ده بیر سیرا بیلگی وئرمه یه قناعت ائدیریك.
دیلیمیزده جمع شكیلچیلری قالین سؤزلرده «لار»، اینجه سؤزلرده «لر» كیمی ایشله نیرسه، خوراسان توركلرینه عایید اولان بو داستانلاردا اینجه سؤزلرین جمع شكیلچیسی تانینان«لر» اكیندن هئچ بیر ایز یوخدور؛ دئمك هم اینجه لرده، هم ده قالینلاردا بو اك «لار» كیمی ایفاده اولونور. بو شئعر نومونه لرینه دیققت ائدین:
گوئیا اول غمزه سی اوخ، لبلاری یاقوت میثال،
چون قارالمیش قاشلاری اول یایه دوشدی گوزلاریم.
و یا:
دونمه نم سندن پریم مونجه جفالار وئرسه لار،
كول-ی عالم دیولاری قصدیمه بیر گون گلسه لار.
هابئله:
قاچوب چیخدیم اللارینگدن (اللریندن)،
سنینگ یارین من دگیلم.
یئنه ده:
یئنگی باشدن باشیم قالدی دردلاره،
گل خبر وئر شهر-ی سبزینگ یولینی.
گوزیم قالدی توزانلاره، گردلاره،
گل خبر وئر شهر- سبزینگ یولینی.
بو نثر پارچالاریندا دا همین اولایلار ایله قارشیلاشیریق:
بیر طرفدن بولبوللار چه- چه اوردی و قوشلار سایرشوردیلار و كوشكلار هر طرفدن بنا قیلمیشدیلار. . . البتته شاه بهرام بو سوزلاری دییاندان سونگ. . . بو پری زادلار و عیفریتلار هاموسی كی خیدمتده دیلار. . . . دیو هامو او خلعتلاری شاه بهرامه باغیشلادی.
جمع شكیلچیلرینین هامیسینین قالین گئتدییینین عكسینه اولاراق، سسلیلری یووارلاق اولمایان فئعللر و ایسملر اینجه سسلی ایله سونا چاتیر و یا سون سسلیسی اینجه اولور. آشاغیداكی اؤرنه كلره دیققت یئتیرین:
- «صبر و قراریم قالمه دی»، «منی قویمهسن آزارده»، «علی ذولفیقارین چالسم»، «آغی قوشا- آشه بیر گون»، «آغ یوزه عاشیقم، گولگون ینقاغه (یاناغا)»، «یئددی قات آسمانده اولسه مطلبینگ»، «گئتمگیمی گوزله كی، شهر-ی سبزده تاپرسن»، «اول پریزاددور سوداگره یاراشمز».
- «توی قیلارمن= توی ائله ییرم».
خوراسان توركلری دیلینده «نون- غونه» بول- بول ایشله نیر. گؤسته ردیییمیز شئعر و نثر نومونه لرینده گؤرودویونوز كیمی، «اللارینگدن= اللریندن»، «سنینگ»= سنین، «یارینگ»= یارین، «یوللارینگدان»= یوللاریندان، «سونگ»= سون و . . .
توركجه میزده گئچمیش دؤورلرده ایشله نه ره ك ایندی یئرلرینی باشقا سؤزلره و بعضن فارس و عرب سؤزلرینه وئرمیش سؤزلر خوراساندا ایندی ده ایشله نمكده دیرلر.
مثلن: «اولوس»= خالق، ائل
بورده یوخدور بیر انیسیم- مونیسیم،
ویلایتده قالدی ائلیم، اولوسیم.
هابئله: «گورك»= گؤزه ل، یاخشی، اوغورلو
بو سؤزه آرتیق اسكی متنلرده و داها چوخ دده قورقود كیتابیندا راست گلیریك؛ اؤرنه ك اولاراق:
- «یوجالاردان یوجاسان، كیمسه بیلمه ز نئجه سه ن گؤركلو تانری»!. . . .
- «برو گلگیل سالور بگی، سالور گؤركی»!
سؤزو گئده ن بو داستاندا دا:
گوزی دوشدی چونكی بانو حوسنه بو شاه بهرامینگ،
جومله عالم گوركی اول سولطانه عاشیق اولمیشم.
«اورماق»= وورماق سؤزونو ده اسكی متنلرده او جومله دن دده قورقود كیتابیندا داها چوخ گؤروروك، دده قورقود كیتابیندان نومونه لر:
- «اوروشمادین، ساواشمادین آلی وئره ییم»= ووروشمامیش، ساواشمامیش آلیب وئریم.
- «الین بؤگرینه اورار آییدار»= الینی بویرونه وورار سویله یه ر.
- «بیر تاما دیره ك اورارلار، اول تاما تایاق اولور»= بیر داما دیره ك وورارلار، اول داما دایاق اولار.
بو داستاندان ایسه آشاغیداكی میصراعلار و جومله لر اؤرنه ك اولا بیله ر:
شرمسیز شوم قحبه فلك،
طفره اورر (وورار) ایشیمیزه.
قصد ائدیب چیخمیش منیم قلبیمه خنجر اوره لی،
گونبهگون بیر كافر-ی خوبرویه دوشدی گوزلاریم.
عود و عنبر دوداقلارینه اوروب= عود و عنبر دوداقلارینا ووروب.
دده قورقود كیتابی و باشقا اسكی متنلریمیزده هم ده توركییه ده ایشله نه ن «ایلتمك» عیبارهسی خوراساندا دا ایرتمك شكلینده ایشله كدیر، مثلن:
حوكم ائله دی بو بی نمكی بئله ایرتوب یوخارو كی= حوكم ائله دی بو نانكورو بئله یوخارییا قالدیرین كی...
تا ایرتوب شهر-ی سبزی نیشان وئروم= تا ایلتیب (قاباغا آپاریب) شهر-ی سبز نیشان وئریم.
یاخینا ایشاره عوضلییی اولان «بو» عیبارتی بعضن «مو» شكیلینده ایشله نیر، مثلن:
موندان اونگراق منی بو یئره گتورسه یدینگ= بوندان قاباق منی بورایا گتیره یدین.
مونی دئیوب دوردی= بونو دئییب دوردو.
من بانو حوسنی گوروب و عاشیقلیغیمی مونه اظهار ائدوم= من بانو حوسنو گؤروب، وورغونلوغومو بونا بلله ندیریم.
بو كیمی اولای یعنی «بو» سؤزونون بعضن «مو» اولماسی دده قورقود كیتابیندا دا گؤرونور:
خانیم، مونی منه وئرین= ائی خان، بونو منه وئرین.
مونی منه نچون دئمه زدین= بونو نییه منه دئمیردین؟
توركییه`ده و اسكی آذربایجان متنلرینده ایشله ندییی كیمی خوراساندا «بو» عوضلییی بعضن «شو»، بعضن ده «شول» بعضن ده «بو» كیمی مئیدانا چیخیر.
«ائتمك» و «ائله مك» فئعلی آرتیق «قیلماق» كیمی ایشله نیر، مثلن:
هاموسین تماشا قیلوب= هامیسینا تماشا ائله ییب.
اونون بیر پریسی وار، بیزه گوندروبدور كی،- توی قیلارمن، گلون!= اونون بیر پریسی واردیر، (اونو) بیزه گؤنده ریب (و خبر ائیله ییبدیر) كی، من توی ائیله ییره م، (سیز ده تویا) گلین!
«دیب» سؤزونده «ب» سسی «و» سسینه چئوریلیر، دیققت ائدین:
بیر گول آغاچی نین دیوینده گول تك یكه یاتوب.
شاه بهرام گول بوته نین دیویندن چیخدی.
آذربایجان`دا، فئعللرده بیرینجی تك شخصی ایفاده ائده ن شكیلچی « م- اٰم» و بیرینجی جمع شخصی ایفاده ائده ن شكیلچی «ایك- ایق» خوراساندا «من» و «میز» شكلینده ایشله نمكده دیر. مثلن: «توی ائیله ییره م» عیباره سی «توی قیلارمن» و «سیغینیریق» عیباره سی «سیغینورمیز» اولور. هابئله «سنی اؤز ویلایتینه یئتیره ره م» جومله سی «سنی اؤز ویلایتینگه یتتوررمن» كیمی، «یالواریریق او آللاهین اؤزونه» ایفاده سی «یالوارورمیز شو آللاهینگ اوزینه» كیمی سؤیله نیر.
بعضی لوغتلرده ده بعضی سسلر ده ییشیر مثلن:
«گزه ر»= دولانار سؤزو «گیزر» و «ازر» سؤزو «ایزر» شكلینده ایفاده اولونور.
بعضن «او- o» سسی یئرینی «بو- bo» سسلرینه وئریر، مثلن:
گر گرك بولسه بو جان= اگر بو جان گره ك اولسا.
دیلچیلیك باخیمندان بو كیمی ماراقلی قایدالاری نه قده ر دئسه ن تاپماق اولار. اومید ائدیریك كی، دیلچی عالیملریمیز دیلیمیزین بو قولونون اؤزه للیكلری اوزره داها عئلمی و یئتكین بیلگیلر الده ائده ره ك اوخوجولارا چاتدیرالار.