سؤزلر پارچا - پارچا دئییلر، هر پارچا بیر هئجادیر و هر هئجا دا بیر سسلی وار. مثلاً گؤزل سؤزونده بیر سسلی وار و بیر دفعه آغیزدان چیخیر، بونا گؤره ده بیر هئجالی سؤزدور. آمّا آنا= آ+نا سؤزو ایكی پارچا حالدا آغیزدان چیخیر، اؤزونده ده ایكی سسلی وار، بونا گؤره ده ایكی هئجالی سؤزدور.

سؤزده نه قد سسلی اولسا، بیر او قدر ده هئجا ااولار. هئجالارین سایینا گؤره سؤزلر بیر هئجالی /ال - آت - گؤز - باش - گؤل و.../، ایكی هئجالی/ آنا - بابا - آتا - وطن - قوچاق - اینك/، اوچ هئجالی/ قهرمان - مهربان - قارداشلیق - انسانلیق - دومانلی - ایمانلی/، دؤرد هئجالی/ یازیچیلیق - آذربایجان - قاچیریلماق - مسلمانلیق - داواملیلیق/، بئش هئجالی/ یاشیللاشدیرماق - آبادلاشدیرماق - آذربایجانلی - تندلشدیرمك / و... اولور.

آردیجیلیق و یا سسلیلرین بیری – بیرینین دالینجا گلمه سی

اصیل آذری كلمه لرینده سسلیلر هر جور گلدی اولماز. اونون معیّن قانونو و ترتیبی واردیر. دیلیمزین اؤن سؤزلری، مختلیف جنسلی رنگلی و حجملی اینجی لردن دوزلمیش و بویونباغی كیمیدیر. نئجه كی، بو مرواریدلر معین ترتیبله دوزولمه سه لر، بویونباغی دوزلمز، ائله جه ده اصیل آذری سؤزلری او زامان دوزلر كی، سسلیلر معیّن ترتیبله دوزلسون. بو ترتیبه آردیجیللیق، یا سسلیلرین بیری – بیرینین دالینجا گلمه سی قانونو و یا توالی قانونو دئییلیر.

دوداقلانان و دوداقلانمایان سسلی لر

سسلی لرین بعضی سینی دئینده دوداقلار گیرده له شیب ایره لی اوزانیر. بئله سلیلره دوداقلانان سسلیلر دئییلیر. بونلار « و U ، ‍ؤ Ö ، و O ، و Ü » دن عبارت دیر. قالان بئش سسلی نی دئینده دوداقلار طبیعی حالدا قالیر و سسین دئماقیندا شركت ائله میر. دونلارا دوداقلانمایان سسلیلر دئییلیر.

آهنگ قانونو

اصلی آذری كلمه لرین سسلیلری یا اینجه اولار، یادا قالین. بیر آذری كلمه سینده هم قالین، هم ده اینجه سسلی اولا بیلمز، یعنی هامیسی گك بیر جنسدن اولسون.

سؤزلرده قالین و یا اینجه سسلیلرین بیر جنسدن اولماسینا آهنگ قانونو دئییلیر.

دیلیمزده اولان دوققوز سسلیدن دؤردونو ( آ A – ی I – و U – وُ O  ) دئینده دیل آرخا طرفده یوخاری قالخیر و سس قالین چیخیر. بونلارا دیل آرخاسی و یا قالین سسلیلر دئییلیر. آمما قالان بئش سسلینی ( اَ Ə – ای İ – ؤ Ö – و Ü - ﺌ E ) دئینده دیلین قاباق حصّه سی اؤن داماقدا قالیر و سس اینجه چیخیر. بونلارا اینجه سسلیلر دئییلیر. سسلیلردن « و O – ؤ Ö - ﺌ E ) آذربایجانی كلمه لرینین اساساً بیرینجی هئجاسیندا و یئرده قالانلاری سؤزلرین هر یئرینده گله بیلر. دیلیمیزین سسلیلری قیسادیر.

بو یازی دا ایته ییرم « معاصیر ادبی آذری دیلی » كیتابیندا اولان یازیلاردان بورایا قویام . من آختاردیقیما قدر بو كتابین یازیلاری اینترنت دونیاسیندا ائله یاییلماییب . الله ایسته ین اولسا بو كتابین درس لریندن بو بؤلومده آرتیق یازاجاقام !

كار و جینگیلتیلی سس سیزلر

دیلیمیزین سس سیزلری یا كار یادا جینگیلتیلی اولور. كار سس سیزلری / پ – ت پ ك .../ تلفظ ائله ینده سس تئللری تیتره میر و سس ائشیدیلمیر. جینگیلتی لی سس سیزلری / ب – ن - ز – گ .../ تلفظ ائله ینده سس تئللری تیتره ییر و سس ائشیدیلیر.

اكثر كار سس سیزلرین متقابل جینگیلتی لیسی ده واردیر.

بو جهتلری آشاغیداكی جدولده گؤرمك اولور :

دیلیمزده كار سس سیزلره نسبت ، جینگیلتی لی سس سیزلر چوخ ایشلنیر.

توركی دیلینده حئیوان آدلاری چوخ چئشیدلی اولاراق ، گاهدان اونلارین اركك لری ایله دیشی لرینین آدلاری فرقلی اولور . بو یازیدا اونلارین نئچه سینین یازمیشام .

سیزده بونلاری اوخویاندان سونرا بویرون سیزین ماهال دا بو حئیوانلار نه آدلانارلار ؟

بونلاردان باشقا آد دا بیلسز حتما باخیش لار بؤلومونده یازین ، من ده بو لیسته آرتیرارام !

ج – دواملی كئچمیش / ماضی استمراری /

بو نوع فعل ایشین كئچمیشده اؤزون بیر مدتده باش وئرمه سینی بیلدیریر . بو فعلین علامتلری دؤرد چئشیدلی « یردی ، ێردی ، وُردو ، ۆردو » و یا ایكی چئشیدلر « آردی ، اردی » دن عبارتدیر كی ، فعلین كركونه قوشولار . یازیردیم ، یازیردین ، یازیردی ، یازاردیم ، یازاردین ، یازاردی ...

اینكار علامتلری ایسه « ماز ، مه ز ، م » دیر . مثلاً : گلمزدین ، یازمازدیم ، قاچمازدیق ، یازمیردیم ، گلمزدیك ، یازمیردین ، یازیردیق ، یازیردینیز / یازیردیلار ، یازمیردیم ، یازمیردیز ...

آشاغیداكی جدول ده دواملی كئچمیشین تصریفینی گؤرورسوز :

یولداشلاردان بیری سوروشموشدولار توركی دیلینده نئچه زامان واریمیز. بو یازیدا چالیشمیشام بو یولداشین جاوابینی وئرم . بو یازیلاری « پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی » نین كیتابیندان یازمیشام . بو یازینین آلتیندا اونون پی دی اف شكلینده اولان كامیل فایلین دا یوكله یه بیلر سیز .